Κιρκαδικός Ρυθμός - «Κουκουβάγιες» και «Κορυδαλλοί».

Ο κιρκαδικός ρυθμός είναι ένα κυκλικό και επίμονο πρότυπο συμπεριφοράς, σωματικών αλλαγών και ψυχικών χαρακτηριστικών που παρατηρούνται στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής στη Γη από τα βακτήρια μέχρι το μεγαλύτερο δέντρο.

Αυτοί οι ρυθμοί ακολουθούν περίπου μια περίοδο 24 ωρών, γεγονός που αντικατοπτρίζει την ποσότητα του χρόνου που χρειάζεται η Γη για να ολοκληρώσει μια περιστροφή. Η μελέτη των κιρκαδικών ρυθμών και των εσωτερικών ρολογιών που έχουν τα περισσότερα πλάσματα στη Γη είναι γνωστή ως χρονοβιολογία.

Ο όρος επινοήθηκε από τον Franz Halberg ¹, που γοητεύτηκε από τα κυκλικά πρότυπα συμπεριφοράς που παρατηρήθηκαν στα φυτά, τα οποία στην πραγματικότητα κινούνται αργά κατά τη διάρκεια της ημέρας για να επωφεληθούν από μεταβαλλόμενες συνθήκες φωτισμού. Η λέξη προέρχεται από τις λατινικές λέξεις circa, που σημαίνει «γύρω» και diem που σημαίνει «ημέρα, περίπου». Η μελέτη αυτών των μοντέλων συνδέει μια σειρά από κλάδους, συμπεριλαμβανομένης της χημείας, της γενικής βιολογίας, της γενετικής, της φυσιολογίας, καθώς και της ψυχολογίας. Ο Franz Halberg θεωρείται ευρέως ως ο πατέρας της χρονοβιολογίας, αν και οι κιρκαδικοί ρυθμοί έχουν παρατηρηθεί και περιγραφεί από το 1700.
Πρόκειται για «εγγενείς» ρυθμούς που προσαρμόζουν τη βιολογία των ζώων και των φυτών στον κύκλο φωτός και σκότους της Γης και «ρυθμίζονται από ένα κεντρικό κιρκάδιο ρολόι που παρασύρεται από το περιβάλλον» μέσω της έκθεσης στο φως, δήλωσε ο Simon Archer ².

Οι άνθρωποι τείνουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για αυτά τα μοτίβα από την άποψη του πώς επηρεάζουν τον ύπνο. Το κιρκαδικό σύστημα, που ονομάζεται επίσης «βιολογικό ρολόι» σαν σύνολο, αποτελείται/συντίθεται από τους επί μέρους βιολογικά ρυθμούς των οργάνων του σώματος και είναι ο φυσικός ημερήσιος κύκλος που ρυθμίζει τα πρότυπα δράσης και ξεκούρασης. Ο κιρκαδικός ρυθμός βοηθά τους ανθρώπους να διατηρήσουν χρονοδιαγράμματα τακτικού ύπνου και εγρήγορσης, διασφαλίζοντας ότι τα συστήματα του σώματος και του εγκεφάλου θα έχουν την κατάλληλη ανάπαυση κάθε βράδυ. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές διαταραχές κιρκαδικού ρυθμού που μπορεί να ταράξουν τον κύκλο και να οδηγήσουν σε αϋπνία, υπνηλία τις ώρες της εγρήγορσης και γενικά κακή διάθεση. Μια διαταραχή του κιρκαδικού ρυθμού μπορεί να είναι προσωρινή, όπως είναι η περίπτωση με το jet lag ή η εργασία σε ασυνήθιστες ώρες, ή μπορεί να είναι ένα χρόνιο πρόβλημα που επηρεάζει ένα άτομο για μήνες ή χρόνια.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, μια διαταραχή του κιρκαδικού ρυθμού είναι βραχύβια και αφορά ένα ταξίδι σε διαφορετική χρονική ζώνη (πχ. από την Ελλάδα στην Αμερική), μια ασθένεια ή την αλλαγή της βάρδιας σε μια δουλειά. Ένα άτομο μπορεί να θέλει συνέχεια να κοιμάται, αν η καθημερινή του ρουτίνα μεταβληθεί. Οι διαταραχές είναι ιδιαίτερα συχνές μεταξύ ανθρώπων που αλλάζουν βάρδιες, από πρωινές σε νυχτερινές. Είναι συχνά δύσκολο για τους ανθρώπους να κοιμηθούν τις ώρες που υπό φυσιολογικές συνθήκες βρίσκονταν σε εγρήγορση, ειδικά αν έξω υπάρχει φως.

Η χρόνια διαταραχή του κιρκαδικού ρυθμού είναι μία κλινικά διαγνωσμένη πάθηση που σχετίζεται με μια ανωμαλία του εγκεφάλου ή χημική ανισορροπία. Οι πιο κοινοί τύποι είναι το σύνδρομο προχωρημένης φάσης ύπνου και το σύνδρομο καθυστερημένης φάσης ύπνου. Το σύνδρομο προχωρημένης φάσης ύπνου περιλαμβάνει μια ανικανότητα να μείνει κανείς ξύπνιος μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες και μια χρόνια τάση να ξυπνάει πολύ νωρίς το πρωί, παρά τις προσπάθειες να αλλάξει συνήθειες. Αυτοί που υποφέρουν από το σύνδρομο καθυστερημένης φάσης ύπνου συνήθως δεν μπορούν να μπουν καθόλου σε κανονικό σχέδιο ύπνου.

Η θεραπεία για μια διαταραχή κιρκαδικού ρυθμού εξαρτάται από το είδος των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο ασθενής και από το χρόνο που έχει «παλέψει» με την αϋπνία του. Οι πιο ήπιες περιπτώσεις που σχετίζονται με ταξίδια ή ώρες εργασίας υποχωρούν σε λίγες ημέρες, μόλις το σώμα συνηθίσει το νέο μοτίβο του ύπνου και της εγρήγορσης. Αν δεν μπορεί το άτομο να αποδεχθεί ένα κανονικό μοτίβο ή αν έχει διαγνωστεί με χρόνια διαταραχή, τότε μπορεί τουλάχιστον να λάβει μέτρα για την ανακούφιση των συμπτωμάτων του. Η διατήρηση μιας υγιεινής διατροφής, η τακτική άσκηση και η λήψη μέτρων για τη μείωση του στρες μπορούν να συμβάλλουν στην αύξηση της εγρήγορσης κατά τις ώρες που θα πρέπει έτσι κι αλλιώς να βρίσκεται σε εγρήγορση και να ανακουφίσουν την αϋπνία κατά τις ώρες κατάκλισης.

Μερικοί άνθρωποι που πάσχουν από χρόνια προβλήματα κιρκαδικού ρυθμού, μπορεί να επωφεληθούν από συμπεριφορικές θεραπευτικές συνεδρίες με ψυχολόγους. Ένας θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή να προσδιορίσει τις περιβαλλοντικές αιτίες του στρες και να μάθει να το αντιμετωπίζει καλύτερα. Αν οι άλλες θεραπείες αποτύχουν, τότε μπορεί να εξεταστεί και η πιθανότητα λήψης φαρμάκων.

Μέσα από τις έρευνες των επιστημόνων προέκυψαν και κάποιες κατηγορίες ανθρώπων και μάλιστα προσδιορίστηκαν ποσοστιαία σχετικά με την προδιάθεση (γενετική) στην φυσιολογία του κιρκαδικού ρυθμού τους. Τους αποδόθηκαν οι ονομασίες «Κουκουβάγιες» και «Κορυδαλλοί».

• Ξενύχτης, πρόσωπο της νύκτας, νυχτοπούλι ή απλά «κουκουβάγια», είναι ένα πρόσωπο που τείνει να μείνει άγρυπνο μέχρι αργά τη νύχτα.
• Το αντίθετο της «κουκουβάγιας» είναι το πρωινό πουλί ή ο «κορυδαλλός», που, σε αντίθεση με την «κουκουβάγια», τείνει να ξεκινάει τον ύπνο του νωρίς και επίσης να ξυπνά νωρίς. Σε αρκετές χώρες και ιδιαίτερα στην Σκανδιναβία, οι  «κορυδαλλοί» ονομάζονται «άνθρωποι τύπου Α» και οι «κουκουβάγιες» ονομάζονται «άνθρωποι τύπου Β».

Παραδοσιακά, οι ερευνητές της χρονοβιολογίας χρησιμοποιούν διεθνώς τους όρους «morningness» (πρωινότητα) και «eveningness» (βραδυνότητα) ή «diurnality» (ημερήσια)  και «nocturnality» (νυκτερινή)  για τα ζώα.
Οι όροι προέρχονται από τις κατ’ εξοχή νυκτόβιες συνήθειες της κουκουβάγιας. Συνήθως, όσοι είναι νυχτοπούλια μένουν ξύπνιοι πέρα από τα μεσάνυχτα και ακραίοι τύποι μπορούν να μείνουν ξύπνιοι μέχρι λίγο πριν ή και μετά την αυγή. Οι «κουκουβάγιες» τείνουν να αισθάνονται πιο ενεργητικοί, λίγο πριν πάνε για ύπνο το βράδυ. Κάποιες «κουκουβάγιες» έχουν μια προτίμηση ή συνήθεια να ξενυχτούν μέχρι αργά, ή να μένουν μέχρι την έναρξη της εργασίας τους σε νυχτερινή βάρδια.
«Κουκουβάγιες» που εργάζονται σε πρωινή βάρδια συχνά έχουν δυσκολίες προσαρμογής στις κανονικές (στάνταρ) ημέρες και ώρες εργασίας.

Οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι το γενετικό υλικό του χρονισμού του κιρκαδικού ρυθμού αποδεικνύει την διαφορά μεταξύ πρώιμων και ύστερων χρονοτύπων («Κουκουβάγιες» και «Κορυδαλλοί»).
Κάποιες «κουκουβάγιες» που έχουν μεγάλη δυσκολία υιοθέτησης κανονικών χρόνων στον ύπνο, εμφανίζουν μεσο-μακροπρόθεσμα διαταραχές ύπνου. Στις περιπτώσεις αυτές, η πρωινή φωτοθεραπεία μπορεί να αποδειχθεί ευεργετική στη μετατόπιση των ρυθμών του ύπνου για τα «νυχτοπούλια».

Ενώ έχει προταθεί (διατυπωθεί) ότι οι κιρκαδικοί ρυθμοί μπορεί να αλλάξουν με την πάροδο του χρόνου και μια «κουκουβάγια», να μετατραπεί σε «κορυδαλλό» ή αντίστροφα, τα στοιχεία από οικογενειακά μοτίβα πρώιμων και ύστερων χρονοτύπων φαίνεται να διαψεύδουν την πρόταση αυτή.
Οι «κουκουβάγιες» συχνά έχουν κατηγορηθεί για προβλήματα στην τήρηση του χρόνου και για προβληματική διάθεση. Οι εργοδότες, ωστόσο, έχουν αρχίσει να μαθαίνουν πώς να αυξήσουν την παραγωγικότητα μέσω ευέλικτων ωραρίων εργασίας που «σέβονται» τα βιολογικά ρολόγια, ενώ η «B-κοινωνία» (οι «κουκουβάγιες») στην Δανία και το λόμπι «Start School Later movement» (Κίνημα Έναρξης Σχολείου Αργότερα) στις ΗΠΑ, δρουν για περισσότερη ευελιξία στο σχολείο και στο χώρο εργασίας για την μετα-αγροτική κοινωνία.

Κάποιες έρευνες έχουν διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι «κουκουβάγιες» είναι πιο έξυπνοι και δημιουργικοί και έχουν περισσότερες πιθανότητες να πάρουν θέσεις εργασίας υψηλά αμειβόμενες από ότι «κορυδαλλοί».
Σε μελέτη του Πανεπιστήμιου της Μαδρίτης μεταξύ 1.000 εφήβων βρέθηκε ότι οι «κουκουβάγιες» είναι καλύτεροι από τους «κορυδαλλούς» στη διαισθητική νοημοσύνη, την δημιουργική σκέψη και τον επαγωγικό συλλογισμό. Έχουν κλίση προς την ερασιτεχνική αστρονομία. Ωστόσο, υστερούν έναντι των «κορυδαλλών» σε ακαδημαϊκές επιδόσεις και τείνουν να έχουν ανθυγιεινές διατροφικές συνήθειες.

Συζητήσεις και μελέτες σχετικά με την επικράτηση των πρωινών, των βραδινών, και των ενδιάμεσων χρονοτύπων χρησιμοποιούν διαφορετικά κριτήρια και καταλήγουν σε διαφορετικά αποτελέσματα. Μερικοί ερευνητές ρωτούν τί ώρα οι άνθρωποι κοιμούνται και ξυπνούν, άλλοι ρωτούν τί ώρα οι άνθρωποι θα προτιμούσαν να εργάζονται, ενώ ερευνητές όπως ο Till Roenneberg ³ και η ομάδα του, εστιάζονται στην διαφορά μεταξύ των χρόνων ύπνου στην δουλειά/σχολείο και στις ελεύθερες ημέρες. Μία έρευνα σε δείγμα πλέον των 2.000 ενηλίκων έδειξε περίπου 15% πρωινούς τύπους, 25% νυκτερινούς και 60% ενδιάμεσους.

Τέλος, για να σας δώσω και μια «άχρηστη» πληροφορία ψάχνοντας στο διαδίκτυο για διάσημα «νυχτοπούλια», σας παραθέτω, στην συνέχεια, μια μικρή λίστα:

• Charles Bukowski  Αμερικανός ποιητής και συγγραφέας.
• Michael Chabon Αμερικανός ποιητής και συγγραφέας.
• Winston Churchill Βρετανός πολιτικός, στρατιωτικός, δημοσιογράφος και συγγραφέας.
• Bob Dylan Αμερικανός μουσικός.
• Gustave Flaubert  Γάλλος μυθιστοριογράφος.
• Glenn Gould Καναδός πιανίστας.
• Samuel Johnson Άγγλος συγγραφέας, ποιητής, δοκιμιογράφος, ηθικολόγος, κριτικός λογοτεχνίας, βιογράφος, συντάκτης και λεξικογράφος.
• Carl Jung Ελβετός ιατρός και ψυχολόγος, εισηγητής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας.
• Franz Kafka Μοντερνιστής γερμανόφωνος πεζογράφος.
• Fran Lebowitz Αμερικανή συγγραφέας και δημόσια ομιλήτρια.
• Marilyn Manson Ψευδώνυμο του Μπράιαν Χιου Γουόρνερ (Brian Hugh Warner), Αμερικανού μουσικού, ηθοποιού, ζωγράφου, καλλιτέχνη πολυμέσων, και πρώην δημοσιογράφου μουσικής.
• Frank Meyer Αμερικανός φιλόσοφος και πολιτικός ακτιβιστής.
• Prince Αμερικανός μουσικός, τραγουδιστής, τραγουδοποιός και ηθοποιός, σημαντική μορφή της ποπ μουσικής από την αρχή της δεκαετίας του '80.
• Marcel Proust Γάλλος συγγραφέας, δοκιμιογράφος και κριτικός.
• George Sand Συγγραφικό ψευδώνυμο της Αμαντίν-Ωρόρ-Λουσίλ Ντυπέν (Amandine-Aurore-Lucile Dupin), αργότερα Βαρώνης Ντυντεβάν (Dudevant), Γαλλίδας μυθιστοριογράφου και πρώιμης φεμινίστριας.
• Joseph Stalin Σοβιετικός ηγέτης.
• Hunter S. Thompson  Αμερικανός δημοσιογράφος και συγγραφεύς.
• J.R.R. Tolkien Εξέχων και διαπρεπής Άγγλος φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής και ακαδημαϊκός, σήμερα ιδιαίτερα γνωστός ως ο συγγραφέας των έργων φανταστικής λογοτεχνίας «Χόμπιτ», «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» (τρεις τόμοι) και «Σιλμαρίλλιον».
• Henri de Toulouse-Lautrec Γάλλος ζωγράφος, χαράκτης, εικονογράφος και σχεδιαστής.
• John Travolta Αμερικανός ηθοποιός, χορευτής και τραγουδιστής.
• Linus Torvalds Φινλανδός, Αμερικανικής υπηκοότητας, επιστήμων Η/Υ και προγραμματιστής, γνωστός για την αρχική δημιουργία του πυρήνα Linux.

 10 Ιουλ. 2022
Κων-νος Παπανικολάου

1. Franz Halberg (5/7/1919 – 9/6/2013). Επιστήμων, ερευνητής και ένας από τους ιδρυτές της σύγχρονης Χρονοβιολογίας. Άρχισε τα πρώτα πειράματά του τη δεκαετία του 1940 και αργότερα ίδρυσε τα εργαστήρια Χρονοβιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα.
2. Professor Simon N Archer FRSB. Καθηγητής Μοριακής Βιολογίας του Ύπνου στο Πανεπιστήμιο Surrey της Βρετανίας.
3. Till Roenneberg (4 Μαΐου, 1953). Καθηγητής της Χρονοβιολογίας στο Ινστιτούτο Ιατρικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Ludwig-Maximilian (LMU) του Μονάχου (Γερμανίας). Ο Roenneberg, σε συνεργασία με την Martha Merrow, διερευνά την επίδραση του φωτός στους ανθρώπινους κιρκαδικούς ρυθμούς, εστιάζοντας σε πτυχές όπως οι χρονοτύποι και η κοινωνική υστέρηση σε σχέση με τα οφέλη για την υγεία.